سنتور یک ساز اصیل ایرانی در دسته سازهای زهی است. برخلاف اکثر سازهای زهی که با زخمه زدن به سیم ها نواخته می شوند، نوازندگی با سنتور به وسیله ضربه زدن به سیم ها با دو چوب نازک به نام مضراب صورت می گیرد. از این رو بعضی از کارشناسان موسیقی، سنتور را به عنوان یک ساز زهی کوبه ای می شناسند. این ساز ذوزنقه ای درست در مقابل نوازنده روی یک میز قرار می گیرد و بدون تماس مستقیم دست با سیم ها و فقط از طریق مضراب های سنتور نوازندگی انجام می شود. این ساز دارای تعداد سیم های بسیار زیادی است که در استاندارد ترین نوع سنتور یعنی سنتور ۹ خرک، ۷۲ سیم را شامل می شود. سنتور ۹ خرک رایج ترین سنتور است و معمول سُل کوک می باشد. کوک رایجی که ردیف نویسی نیز از روی آن انجام گرفته است.
اما برای کاربردهای گوناگون، سنتورهایی با تعداد خرک متفاوت نیز ساخته می شود. مثل سنتور کروماتیک و سنتور بم. این نوع سنتورها تعداد خرک بیشتری دارند و فواصل کروماتیک بیشتری را نیز پوشش می دهند، هر چند که گستره صدایی یکسانی با ۹ خرک دارند. استفاده از این سنتور ها در تکنوازی های جدید بیشتر دیده می شود.
در این مقاله می خواهیم در کنار معرفی ساز سنتور، به مراحل آموزش سنتور و هر آنچه که باید پیش از شروع یادگیری در مورد این ساز بدانید، بپردازیم.
تاریخچه اجمالی ساز سنتور
سنتور از سازهای اصیل، با قدمتی کهن و بسیار کامل ایرانی است که صدای دلنشین آن هنر دوستان خوش ذوق را همواره به وجد می آورد. این ساز آرامبخش، اصالتی ایرانی دارد. از روی اسناد تاریخی که به شکل سنگواره ها و نقوش برجامانده بر آثار تاریخی مشهود است، وجود ساز سنتور تا ۲۶۰۰ سال پیش و در زمان آشوریان و بابلیان نیز به تایید باستان شناسان رسیده است. شاید در آن زمان با ساز سنتوری که امروزه می شناسیم تفاوت های زیادی داشته باشد، اما از همین ماهیت ساختاری برخوردار بوده است. از سنگواره ها و نقوش باستانی که بگذریم، بسیاری از تاریخ نگاران، محققان و فیلسوفان نیز به وضوح از این ساز درآثار خود نام برده اند. نام سنتور نزدیک به ۱۱ قرن پیش در کتاب مروج‌الذهب اثر علی بن حسین مسعودی مورخ شیعی به عنوان یکی از سازهای مورد استفاده در دوران ساسانیان آورده شده است. عبدالقادر مراغه ای، ابونصر فارابی و ابن سینا از دیگر نام های بزرگ تاریخی هستند که در کتاب های خود نام سنتور ا به میان آورده اند.
طبق باور محققان، سازهای شبه سنتور همگی ریشه ای مشترک با ساز سنتور ایرانی دارد. آن قدر این ساز کامل و جذاب بوده که قرن ها پیش از ایران خارج شده و در بسیاری از اقلیم های دیگر با نام و اشکال گوناگون طراحی و ساخته شده است. حتی برخی از مورخین بر این باورند که ساز پیانو نیز با الهام از سنتور ساخته شده است. سنتور با اشکال مختلف در بیشتر کشورهای آسیا همچون هند، چین، پاکستان، سوریه، عراق و بسیاری از کشورهای دیگر نواخته می شود و حتی به اروپا نیز راه یافته است.
از آنجا که در زمان قاجار بیشتر نگاه ها به سازهایی همچون تار و سه تار و کمانچه بود، ساز سنتور در برهه ای قرار گرفت که بیم خاموشی و حذف آن در تاریخ می رفت. درآن دوران شخصیت های بزرگی همچون محمدصادق خان، حبیب سماع حضور و کمی بعد تر حبیب سماعی (پدر سنتور نوازی نوین) نقشی بسیار بزرگ در حفظ جایگاه سنتور ایفا نمودند. در واقع سنتوری که امروزه به ما رسیده است، شباهت بسیار دقیقی به سنتورهایی دارد که در این دوره ساخته شده است؛ یعنی چیزی حدود ۱۵۰ سال قبل، سنتور به تکامل نهایی و فرم کنونی خود رسید و از نظر ابعاد، تعداد سیم ها و خرک تقریبا در ثبات کاملی بوده است.
ساز دل ، ساز سنتور
سنتور سازی خوش صدا و پر طنین است که در هر جایی که نواخته شود، به هر صدای دیگری غالب می گردد. ملودی برخاسته از پیکر این ساز حال و هوایی غم زدا دارد و برای نوازنده و مخاطب، حس شادی را به ارمغان می آورد. این ساز که با دو چوب نازک به نام مضراب نواخته می شود، ساز دل لقب گرفته است. چرا که نغمات شیرین آن با روحیه و حس و حال هر هنر دوستی سر سازگاری دارد. سنتور تنها سازی است که هیچ صدای فالش و ناهنجاری تولید نمی کند؛ حتی اگر مضراب ها به شکل اتفاقی بر روی سیم های آن فرود آیند. این ساز داری پرستیژ منحصربه فردی است و معمولا نوازنده های سنتور، سرشار از احساسات هستند. آسمان موسیقی ایران ستاره های پر فروغی را در زمینه سنتور نوازی در خود جای داده است. بزرگانی همچون حبیب سماعی، پرویز مشکاتیان، نورعلی خان برومند، ابوالحسن صبا، اردوان و پشنگ کامکار، فرامرز پایور، داریوش صفوت و … تنها بخشی از مکتب سنتور نوازی ایران بوده و هستند.
ساختار و اجزای تشکیل دهنده سنتور
سنتور دارای یک ساختار هندسی ذوزنقه ای است. می دانیم که ذوزنقه به چهار ضلعی ای گفته می شود که دو ضلع آن (قاعده) موازی باشند. از آنجا که دو ضلع مجاور به قاعده های سنتور (ساق) به یک اندازه هستند، پس سنتور یک ذوزنقه متساوی الساقین است. حال می خواهیم ببینیم این ساختار دارای چه اجزایی است. در ادامه به تفصیل ساختمان سنتور را مورد بررسی قرار می دهیم.
جعبه تشدید (رزونانس) در سنتور
جعبه تشدید، قالب کلی ساختمان سنتور را شکل می دهد. در واقع سایر اجزای سنتور به آن وصل، تعبیه و یا سوار می گردند. از آنجا که این جعبه تو خالی وظیفه تقویت امواج صوتی را دارد به آن جعبه تشدید یا رزونانس می گویند. در واقع هنگام مضراب گذاری، امواج حاصله از ارتعاش سیم ها با برخورد به دیواره های این فضای خالی و بازتاب مکرر آنها تقویت شده و موجب رساتر شدن طنین ساز می گردد. جعبه تشدید خود از موارد زیر ساخته می شود:
کلاف سنتور:
به چارچوبه چوبی دور جعبه تشدید گفته می شود. به بیان ساده تر اگر سنتور را یک ذوزنقه بدانیم، کلاف سنتور محیط این ذوزنقه را تشکیل می دهد. پس ابعاد سنتور مستقیما به اندازه کلاف بستگی دارد. اصولا در ایران، کلاف سنتور با چوب گردو ساخته می شود. سوراخ یا حفره کوچکی نیز در ضلع بالا یا پایینی کلاف ایجاد می کنند تا بازدهی صدا اندکی بیشتر شود.
ابعاد کلاف در سنتور سل کوک (سنتور رایج ۹ خرک):
طول قاعده بزرگ: ۹۰ سانتی متر
طول قاعده کوچک: ۳۶ سانتی متر
طول ساق ها: ۲۷ سانتی متر
عرض چهارچوب کلاف: ۵ سانتیمتر
قطر حفره کلاف: کمتر از ۲ سانتیمتر
صفحه زیرین سنتور:
این صفحه چوبی، لب به لب زیر کلاف قرار می گیرد. در واقع کلاف روی این صفحه سوار می شود. ضخامت آن حدود ۵۶/۰ سانتی متر و دارای یک انحنای بسیار کمی رو به بیرون است.
صفحه رویی سنتور:
صفحه روی یکی از حساس ترین اجزای تشکیل دهنده سنتور است. کیفیت ساخت آن بسیار روی کیفیت صدا دهی ساز موثر است. ضخامتی حدود ۶ میلی متر دارد. همچنین صفحه رویی محل قرار گیری گل سنتور می باشد. هر سنتور اصولا دو گل دارد که به دقت توسط سازنده در محل مناسب تراش داده می شود. گل های سنتور نقش اصلی را در شفافیت صدای سنتور دارند. برای زیبایی کار به شکل گل طراحی و برش داده می شود وگرنه کارکرد آن فقط هدایت صوت هنگام خروج از جعبه تشدید است. محل قرار گیری گل ها اصولا در موقعیت دو سی لا زیر سیم های زرد و دیگری در موقعیت لا سل فا زیر سیم های سفید پشت خرک است.
در تصویر زیر ساختمان سنتور را از نمای بالا مشاهده می کنید. دو گُل شش پر روی صفحه رویی سنتور به وضوح دیده می شود.
پل در سنتور:
چوب هایی به شکل استوانه هستند که داخل جعبه تشدید نصب می شوند. این استوانه ها که صفحه زیرین را به صفحه رویی وصل می کنند؛ حکم ستون های سنتور را دارند. تعداد ۷۲ سیم که سر تا سر صفحه سنتور کشیده شده، فشار زیادی را بر ساز وارد می کند. ستون ها وظیفه تحمل این فشار را دارند و از خمیدگی و یا در هم شکستن صفحه یا جعبه سنتور جلوگیری می کنند. سازندگان سنتور معیارهای خاص خود را برای تعداد و جای پل ها در نظر دارند. مرسوم است چهار الی پنج پل در جعبه رزونانس تعبیه گردد. این ستون ها ۵ سانتیمتر ارتفاع و یک سانتی متر عرض دارند.
اجزای جانبی سنتور
بعد از تکمیل بدنه اصلی سنتور، اجزای جانبی یک به یک بر روی ساز تعبیه می شوند. این اجزا به شرح زیر می باشد.
خرک سنتور:
برای آنکه سیمها فاصله مناسبی با صفحه سنتور داشته باشند، می بایست از روی قطعات چوبی ای به نام خرک گذر کنند. خرک ها پایه هایی هستند از جنس چوب گردو که سیمهای سنتور در دسته های چهار تایی از روی آن گذر می کنند تا از یک سو به سیم گیر و از طرف دیگر به گوشی ها برسند. روی خرک ها قسمتی فلزی وجود دارد تا استحکام آن بیشتر شود. تعداد خرکها دو برابر نام سنتور بر مبنای خرک می باشد. مثلا سنتور ۹ خرک دارای ۱۸ خرک می باشد. ۹ عدد برای سیم های سفید و ۹ عدد نیز برای سیم های زرد. خرک ها به صفحه متصل نیستند و فشار سیم ها آن ها را ثابت نگه می دارد. در مواقع لازم مثل تغییر کوک می توان این خرک ها را به مقداری جابجا کرد. ارتفاع خرک های سیم های سفید کمی بلند تر از خرک های سیم های زرد می باشد.
سیم ها در سنتور:
دو دسته سیم در ساختمان سنتور به کار می رود. سیم های سفید برای ایجاد صدای زیر و سیم های زرد برای ایجاد صدای بم. هر سیم از یک سو به گوشی ها و از طرف دیگر به سیم گیر متصل می شود.
گوشی در سنتور:
همانند هر ساز زهی دیگر، یک سر سیم های سنتور به به قطعاتی وصل می شود که گوشی نام دارد. گوشی های سنتور به شکل پیچ های فلزی هستند که سیمها به دور آنها پیچیده و از سوراخهای تعبیه شده بر آن در جای خود گره خورده و محکم می شوند. متناظر با هر سیم یک عدد گوشی وجود دارد. پس سنتور ۹ خرک دارای ۷۲ گوشی می باشد. نوازنده با پیچاندن گوشی ها طول سیم ها را کم و زیاد می کند و در نتیجه می تواند ساز خود را کوک کند.
شیطانک سنتور:
در طرف چپ و راست صفحه سنتور دو عدد چوب باریک و دراز تعبیه می شود که روی آن با فلزی از جنس استیل زد زنگ پوشانده می شود. شیطانک نقش فیکس کردن و هدایت سیم ها را بر عهده دارد.
مضراب سنتور:
مضراب وسیله ای است برای نواختن ساز سنتور. این کار توسط دو عدد مضراب انجام می شود. مضراب ها چوب های بسیار ظریف و سبکی هستند که از سه قسمت حلقه، ساق و سر مضراب تشکیل شده است. نوازنده مضراب را با انگشتان خود از قسمت حلقه می گیرد و قسمت سر آن را بر سیم ها فرود می آورد. معمولا برای کمتر شدن صدای زنگ، سر مضراب با نمد پوشانده می شود.
نقد و بررسی‌ها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.